GEOGRAFIA FIZYCZNA ŚWIATA
"Litosfera"
Przekrój geologiczny
Rzeźba terenu w ukształtowaniu powierzchni Ziemi jest bardzo zróżnicowana co jest wyraźne zarówno w górach, jak i na nizinach, gdzie jedne części nizin są faliste, a inne płaskie, natomiast jeszcze inne pagórkowate. O tym jakie jest ukształtowanie terenu decydują dwa czynniki: budowa geologiczna, a także panujące na danym terenie warunki klimatyczne. Rzeźba terenu jest wypadkową układu warstw skalnych, stopnia i charakteru ich zaburzeń, rodzaju skał i ich odporności na niszczenie, a także warunków klimatycznych.
Pierwotny układ skał osadowych wykazuje poziome położenie, ponieważ to właśnie tak gromadził się układ skalny na dnie zbiornika wodnego. Charakterystyczną cechą skał osadowych jest warstwowanie, czyli tworzenie się warstw skalnych jedna na drugiej. Istnieją trzy rodzaje skał osadowych: osadowe okruchowe, które powstają w wyniku wietrzenia i działalności rzeźbotwórczej czynników zewnętrznych, mamy również skały osadowe pochodzenia organicznego, które powstają w wyniku nagromadzenia się szczątków organicznych, a także istnieją skały osadowe pochodzenia chemicznego, które powstają w wyniku wytrącania z wody zawartych w niej związków, a także dzięki ich występowaniu pozwalają wnioskować o suchości klimatu.
„Warstwowanie skał”
Zdjęcie pochodzi z podręcznika Geografia 1 „Ziemia”
Spąg – dolna powierzchnia warstwy skalnej lub pokładu kopaliny: także dolna powierzchnia wyrobiska tzw. spodek.
Strop- górna powierzchnia warstwy skalnej lub pokłady kopaliny: także górna powierzchnia wyrobiska.
Jest to wynikiem zróżnicowania jakości osadzanego materiału, które było wywołane przez zmianę warunków klimatycznych, a także wypiętrzania obszaru, z którego dostarczane są osady. Rzadkością jest to, aby przez dłuższy czas gromadził się jeden materiał i nie występowało warstwowanie. Obszar mający budowę płytową nazywany jest w taki sposób, ponieważ jest to obszar, na którym warstwy skał znajdują się w swoim pierwotnym położeniu. Spągowe warstwy skalne są najstarsze, zaś stropowe najmłodsze.
http://i39.tinypic.com/zjym91.jpg
Kolejność wydarzeń na podstawie przekroju geologicznego:
1. Wapienie – pogłębianie się zbiornika morskiego
2. Piaski warstwowe – działalność akumulacyjna wód polodowcowych
3. Glina zwałowa – akumulacyjna działalność lądolodu
4. Ił – osadzanie się
5. Torf – powstały w wyniku rozkładu obumarłych szczątków roślinnych
W obrębie płyt, które zostały utworzone ze skał osadowych rozwija się rzeźba płytowa, której typowymi cechami są: płaskie wierzchowiny i strome krawędzie wzniesień stoliw oraz liczne progi o charakterze schodowym związane z występowaniem warstw skalnych o różnej odporności na niszczenie. Typowe obszary o takiej rzeźbie to Wyżyna Kolorado w południowozachodniej części USA, a także Góry Stołowe w Polsce. Bardzo dużo obszarów na Ziemi ma budowę platformową. Skały magmowe i metamorficzne tworzą usztywnioną masę skalną jako pierwsze piętro platformy. Skały te nie podlegały fałdowaniu od prekambru. Górne piętro platformy pokrywają skały osadowe, które tworzą obecną powierzchnie terenu. Skały te najczęściej zalegają na starszym podłożu poziomo albo są nieznacznie nachylone. Przykład takiej platformy to Wschodnioeuropejska, która zajmuje większość obszarów Rosji, Białorusi i Ukrainy. W obrębie tych platform rozwinęły się głownie obszary nizinne mające mało urozmaiconą rzeźbę terenu. Na obszarach platformowych, gdzie podłoże krystaliczne znajduje się blisko powierzchni Ziemi, powstają łagodne wyniosłości terenu. W niektórych regionach kuli ziemskiej zewnętrze procesy niszczące spowodowały zdarcie pokrywy ziemskiej zbudowanej ze skał osadowych i odsłonięcie krystalicznego prekambryjskiego podłoża. Wtedy powstaje tarcza. Bardzo duża odporność na niszczenie tworzących ją skał powoduje, że tarcze tworzą w rzeźbie powierzchni Ziemi rozległe wyniosłości, są to najczęściej wyżyny.
„Budowa płytowa”
Zdjęcie pochodzi z podręcznika Geografia 1 „Ziemia”
Warstwy skał osadowych mogą również być ułożone miskowato tzn. zapadają się ku środkowi danego obszaru . Wtedy mówi się, że warstwy są ułożone nieckowato, a forma taka nazywana jest niecką lub basenem. Przykładami takich obszarów są: Basen Paryski we Francji, a także Niecka Nidziańska w Polsce. Niecki tworzą zaklęsłości w rzeźbie terenu i są otoczone obszarami, które są wyżej położone. Skały najmłodsze występują w centrum niecki, przechodząc ku górze pokazują się coraz starsze warstwy skalne. Bardzo często na brzegach niecki pokazują się progi skalne, które wyraźnie zaznaczają się w rzeźbie terenu. Powstają one w miejscach, gdzie na powierzchnię wychodzą warstwy skał bardziej odpornych na niszczenie niż te, które z nimi sąsiadują. Nieckowate ułożenie skał sprzyja gromadzeniu się wód podziemnych, zwanych artezyjskimi (nazwa pochodzi od miejscowości Artois we Francji, gdzie po raz pierwszy zbadano warunki występowania tych wód). Wody te występują także w niecce mazowieckiej. Pierwotny układ warstw skalnych zdeformował się pod wpływem licznych ruchów górotwórczych i procesów tektonicznych.
„Przekrój geologiczny przez nieckę”
Zdjęcie pochodzi z podręcznika Geografia 1 „Ziemia”
Dyskolacja to zaburzenie pierwotnego ułożenia warstw skalnych. Dyskolacje są dzielone przez geologów na nieciągłe i ciągłe. Pierwsze powstają wtedy, gdy ciągłość warstw zostanie przerwana. Uskoki to najczęściej spotykana dyslokacja nieciągła. Powstają w skutek pęknięcia skorupy ziemskiej i przemieszczania skał względem siebie wzdłuż pęknięcia. Wielkość przesunięcia w pionie może być różna – od paru centymetrów do setek, a nawet tysięcy metrów. Uskoki ciągną się czasem setki kilometrów, występują pojedynczo lub całymi zespołami, tworząc wtedy strefę uskoków. Wzdłuż wielkich uskoków powstałych setki tysięcy lat temu powstały wyraźne formy terenu zwane krawędziami tektonicznymi – strome stoki, które ciągną się wzdłuż linii uskoku i oddzielają obszary wypiętrzone lub obniżone w stosunku do pozostałych. Charakter taki ma krawędź sudecka powstała w trzeciorzędzie, która oddziela Sudety od Przedgórza Sudeckiego. W dzisiejszych czasach również powstają uskoki przy dużej aktywności sejsmicznej i tektonicznej. Za przykład może posłużyć słynny, aktywny dotychczas uskok San Andreas w Kalifornii, leżący w strefie kontaktu płyty północnoamerykańskiej z płytą pacyficzną. Bardzo często bywa tak, że część skorupy ziemskiej zapada się wzdłuż dwóch równoległych uskoków, tworząc w ten sposób rów tektoniczny. W rzeźbie terenu można go zauważyć jako wyraźne obniżenie terenu w stosunku do obszarów sąsiednich. Może ono mieć dużo rozmiary, czyli znacznej długości i szerokości. Dno takiego rowu jest na ogół płaskie, wypełnione osadami, natomiast zbocza są strome. Bardzo często w pobliżu młodych rowów tektonicznych rozwijają się zjawiska wulkaniczne. Największy system rowów tektonicznych na ladach ciągnie się w kierunku południowym od Syrii na Bliskim Wschodzie do ujścia Zambezi w południowej Afryce, długość jego wynosi prawie 7000 km . Rozpadliny rowu wypełniają wielkie jeziora wiktorii, Tanganika i Niasa. Jeziora Tanganika i Niasa tworzą kryptodepresję, co oznacza, że woda w jeziorach leży powyżej, zaś ich dno poniżej poziomu morza. W Polsce również występuje Duzy rów tektoniczny, który ciągnie się między Oświęcimiem i Krakowem, którego dnem płynie Wisła. Działalność tektoniczna może być także przyczyną wypiętrzania części skorupy ziemski8ej wzdłuż dwóch równoległych uskoków. Wtedy powstanie zrąb. W rzeźbie terenu zręby tworzą wyraźne wzniesienia ograniczone z dwóch stron krawędziami tektonicznymi. Przykład takiego zrębu to wzniesienia ciągnące się od Chrzanowa w kierunku Krakowa. Góry Sudety, Wogezy i Schwarzwald są wielkimi zrębami tektonicznymi i tworzą one typ gór nazywanych zrębowymi.
„Podstawowe struktury tektoniczne”
Zdjęcie pochodzi z podręcznika Geografia 1 „Ziemia”
Warstwy skalne, które powstały w rozległych zagłębieniach wypełnionych woda w skorupie ziemskiej, zwanych geosynklinami, pod wpływem ruchów górotwórczych podlegają bocznemu ściskaniu i wypiętrzaniu. Dochodzi do utworzenia fałdów wskutek ściskania. Warstwy skalne nie ulegają rozerwaniu, powstałe zaburzenia nazywane są ciągłymi. Góry nazywane fałdowymi powstałe w orogenezie alpejskiej ( kreda – trzeciorzęd ) są najmłodsze i posiadają budowę fałdową. W obszarach górskich zbudowanych z różnych typów skał widoczny jest wyraźny wpływ budowy geologicznej na rzeźbę terenu. Przykładem takich gór są Sudety, których mozaikowa budowa geologiczna jest przyczyną występowania rozmaitych form terenu. Malownicze Sałki, urwiste ściany skalne oraz płaskie wierzchowiny, utworzone w piaskowcach Gór Stołowych, wyraźnie kontrastują z potężnym masywem granitowym Karkonoszy. Zbudowane ze skał wulkanicznych – porfirów i melafirów Góry Wałbrzyskie tworzą kopulaste wzniesienia o stromych stokach. Góry Sowie sąsiadują z nimi, zbudowane z gnejsów w obrębie których powstały łagodne wzniesienia o kopulastych kształtach. Aby dowiedzieć się jaka była przeszłość powstania wszystkich gór i skał, z których są zbudowane trzeba wcześniej odpowiednio je zbadać. Do badania geologii wykorzystuje się wiele dokumentów. Dokładne badania warstw skalnych i ich obserwacje mówią o warunkach i środowisku, w jakich powstały dane skały. Występowanie wapieni wskazuje na istnienie dawnych mórz, natomiast węgla na istnienie rozległych lasów, bagien i terenów podmokłych. Rozprzestrzenianie wapieni i węgla kamiennego dowodzi, jak daleko rozciągały się zbiorniki wodne, w których powstawały te skały. Na podstawie występowania pokładów soli kamiennej i gipsów można stwierdzić, że morza cofały się, a zatoki wysychały. Jeśli podczas badań napotka się na skały magmowe, bądź na skały wylewne świadczy to, że zachodziły tam zjawiska wulkaniczne. Czerwone zabarwienie osadów, na przykład piaskowców dowodzi, że kiedy tworzyły się skały panowały na danym terytorium, w tym czasie suche i półsuche warunki klimatyczne. O zmieniającym się klimacie świadczyć może istnienie starych dolin rzecznych na pustyniach. Na podstawie budowy płytowej można ustalić, które warstwy powstały wcześniej, a które później, czyli można określi wiek względny. Na odstawie grubości warstw skalnych można ustalić względny czas trwania określonych procesów geologicznych. Zazwyczaj im grubsza warstwa tym dłuższy czas trwania procesu, który spowodował jej utworzenie. Pierwotne położenie warstw skalnych tworzących skorupę ziemską jest w wielu miejscach zaburzone przez procesy górotwórcze, ruchy lądowo twórcze, a także przez poziome przemieszczanie i uderzanie się płyt litosferycznych. Przez to nie można ustalić prawidłowego wieku skał, więc wynaleziono nową metodę ustalania wieku warstw skalnych (metoda paleontologiczna), polegająca na określeniu względnego wieku skały na podstawie zachowanych w niej szczątków roślinnych i zwierzęcych lub ich odcisków. Są to zazwyczaj szczątki organizmów zwierzęcych nazywane skamieniałościami (skamielinami). Dużo skamieniałości występowało na Ziemi przez długo okres czasu i co się okazuje w nieznacznie zmienionej postaci przetrwały do dziś. Ich odciski i szkielety występują w wielu skałach i często w okresach bardzo od siebie odległych czasowo. Niestety przez ich bardzo częste występowanie nie da się dokładnie określić kiedy tak naprawdę te zwierzęta żyły. Na Ziemi były także inne zwierzęta, które żyły bardzo krótki okres czasu. Nazywane są skamieniałościami przewodnimi. Skamieniałości te są najważniejszymi dokumentami, dzięki którym odtworzono ważniejsze wydarzenia geologiczne w dziejach Ziemi i ustalono następstwo wiekowe warstw skalnych. Gdy wiadomo w jakim okresie żył dany organizm uznany za skamieniałość przewodnią, można łatwo określić wiek warstwy skalnej, w której on występuje. Jeśli w warstwach skalnych znajdujących się na różnych kontynentach występują te same skamieniałości przewodnie, to mają one ten sam wiek. Do określania wieku względnego skał można również stosować dwie inne metody: tektoniczną – oparta na analizie niezgodności w ułożeniu warstw skalnych. Pozwala ona ustalić wiek ruchów górotwórczych, a także zalewów i wycofywania się z obszarów lądowych (transgresji i regresji): również druga metoda: archeologiczna – stosowana wyłącznie do określania wieku stosunkowo młodych geologicznie skał, w których zachowały się fragmenty wyrobów wytworzonych przez ludzi. Dotyczy ona badania osadów wieku czwartorzędowego.
Bibliografia:
-
Podręcznik Geografia 1 „Ziemia” Jan Wójcik wyd. PPWK Książnica – Atlas
-
Encyklopedia popularna wyd. PWN
-
Strona internetowa: www.portalwiedzy.onet.pl
-
Strona internetowa: www.wikipedia.pl