GEOGRAFIA FIZYCZNA ŚWIATA
"Litosfera"
Denudacja - procesy stokowe
Denudacja to zespół czynników prowadzących do zrównania terenu poprzez transport materiału skalnego w dół. Usunięcie powstałej zwietrzeliny powoduje obnażenie i obniżanie form oraz zainicjowanie dalszego wietrzenia. Zwietrzelina usuwana jest przez ruchy masowe i spłukiwanie. Na denudację składają się wietrzenie, erozja, ruchy masowe.
Możemy wyróżnić cztery etapy denudacyjne:
-
najmłodsze, początkowe - tworzy się sieć rzek, przeważa wietrzenie mechaniczne
-
młodociane - rozwijają się dopływy większych rzek, liczne osuwiska, główne znaczenie wietrzenie mechaniczne
-
dojrzałe - zanikają osuwiska, zaczyna odgrywać rolę spełzywanie, powierzchnia pierwotna obszaru nie istnieje, rzeki mają w miarę wyrównane profile
-
starcze - peneplena, szerokie doliny, twardziele, ostańce
Na początku pragnę przybliżyć pojęcie stoku, ponieważ procesami właśnie na nim zajmę się w dalszej części mojej pracy.
Stok - jest to każda nachylona powierzchnia terenu rozciągająca się pomiędzy wierzchołkiem wzniesienia, osią grzbietu lub spłaszczeniem grzbietowym, a płaską powierzchnią poniżej. By mówić o stoku, minimalne nachylenie przyjmuje się od 1,5 stopnia, a 2. Nie można nie wspomnieć tu, jak różnorodne są stoki tworzące powierzchnię lądów. Zauważyć można to, przede wszystkim w cechach morfometrycznych, genezie i rodzaju materiału skalnego, z którego jest zbudowany.
Procesy rzeźbotwórcze odzwierciedlają całą gamę uwarunkowań, do których należą właściwości podłoża w stanie pierwotnym i zwietrzałym, parametry morfometryczne stoków, warunki klimatyczne, ingerencje ludzkie w rzeźbę stoku.
Grawitacyjne ruchy masowe zachodzą, gdy znajdujące się na stokach luźne osady lub produkty wietrzenia mogą przemieszczać się w dół stoku pod wpływem działania siły ciężkości. Grawitacyjne przemieszczanie skał na stoku może przybierać różne postacie: odpadania, obrywów, przewracania, osuwania, spływania, spełzywania bądź też osiadania. Każdy z tych procesów na swój sposób modeluje stoki i ich podnóża. Zawsze jednak powoduje ubytek skał i osadów w górnej części stoku i gromadzenie się przemieszczonego materiału na spłaszczeniu stoku lub u jego podnóży. Grawitacyjne ruchy masowe zachodzą wtedy, gdy naruszona zostanie równowaga stoku, tzn. równowaga układu sił utrzymujących na miejscu luźny materiał skalny. By materiał ten nie przemieszczał się, spoistość osadu i siła tarcia muszą równoważyć lub przewyższać składową siły ciężkości skierowaną równolegle w dół stoku. Składowa jest tym większa, im większe jest nachylenie stoku. Równowaga jego może, zatem zostać zaburzona przez zmniejszenie spoistości gruntu(np. wskutek wietrzenia), zmniejszenie tarcia(np. wskutek zwiększenia wilgotności zwietrzeliny lub wręcz nasączenia wodą), zwiększenie nachylenia stoku (np. przez podcięcie jego podnóża przez fale czy płynące wody rzeczne, a także przez wybudowanie drogi na stoku).
Odpadanie
Jest to proces degradacji zachodzący w obrębie ścian i stoków skalnych o nachyleniu powyżej 45 stopni, polegający na odrywaniu się od litego podłoża i spadaniu pojedynczych fragmentów zwietrzałej skały. Intensywność odpadania zależy głównie od odporności skały i siły wietrzenia, jakiemu podlega skała. Odpadły od ścian materiał skalny gromadzi się u ich podnóża, tworząc stożki usypiskowe.
Obryw
Jest oderwaniem się mas skalnych od stromego, urwistego stoku, często występuje przy trzęsieniach ziemi. Obryw odznacza się, w stosunku do otaczającego go terenu charakterystyczną świeżą barwą skały. U podnóża stoku lub ściany skalnej powstaje duże nagromadzenie bloków skalnych, tworzące blokowisko (piargi). Piargi składają się z różnych materiałów np. żwiru, kamieni, wielkich bloków skalnych. Obrywy są naturalnym procesem geodynamicznym, który stanowi olbrzymie zagrożenie dla ludzi oraz infrastruktury.
Osuwisko
Jest nagłym przemieszczeniem się mas ziemnych powierzchniowej zwietrzeliny i mas skalnych podłoża spowodowane siłami przyrody lub działalnością człowieka (podkopanie stoku lub jego znaczne obciążenie). Jest to rodzaj ruchów masowych, polegający na przesuwaniu się materiału skalnego lub zwietrzelinowego wzdłuż powierzchni poślizgu, połączone z obrotem. Ruch taki zachodzi pod wpływem siły ciężkości. Osuwiska są szczególnie częste w obszarach o sprzyjającej im budowie geologicznej, gdzie warstwy skał przepuszczalnych i nieprzepuszczalnych występują naprzemiennie. Miejsca występowania osuwisk to naturalne stoki i zbocza dolin i zbiorników wodnych, obszary źródłowe rzek (gdzie erozja wsteczna zwiększa spadek terenu), skarpy wykopów i nasypów oraz wyrobisk. Osuwiska przyczyniają się do niszczenia zboczy, a jęzory osuwiskowe tamują swobodny przepływ rzeki. Czasem rzeka zmienia koryto, a czasem wręcz powstaje jezioro.
Głównymi elementami osuwiska są:
-
nisza osuwiskowa - zagłębienie w miejscu, w którym osunęła się ziemia
-
jęzor osuwiskowy - przemieszczona dolna część materiału
-
koluwium - przemieszczone masy
-
powierzchnia poślizgu - powierzchnia, po której przemieszcza się koluwium
-
taras osuwiskowy - pozioma (lub zbliżona do poziomu) powstałą przez przemieszczenie się materiału
-
szczelina osuwiskowa - nieciągłość w materiale zbocza
Na stokach wzdłuż linii poślizgu, następuje osunięcie się dużej partii materiału skalnego. W wyniku takiego osunięcia, w górnej części stoku powstaje nisza osuwiskowa, zaś u podnóża gromadzący się materiał tworzy jęzor osuwiskowy. Osuwiska powstają często na granicy skały litej, nie zwietrzałej i zwietrzeliny, względnie wzdłuż warstw skalnych, szczególnie, gdy strefa ta jest uwodniona (nasycona wodą). Dlatego występują na przykład po intensywnych opadach, roztopach. W górach do powstania osuwisk przyczyniają się często drogi prowadzone na stromych stokach.
Osuwiska można podzielić, ze względu na kształt powierzchni poślizgu na:
-
rotacyjne (obrotowe) - powierzchnia poślizgu jest zakrzywiona i wklęsła, stopniowo zmniejszając nachylenie wraz z głębokością.
-
translacyjne (ześlizgowe) - obecność planarnej powierzchni poślizgu pozwala na swobodny ześlizg pakietu skalnego.
Spływanie
Oznacza przemieszczanie się utworów luźnych i jednocześnie silnie przesiąkniętych wodą. Proces ten obejmuję głównie utwory ilaste. Gliny, iły i piaski ilaste w skutek nasączenia wodą tworzą spływy błotne. Proces ten powiększa się przy ubogiej pokrywie roślinnej.
W zależności od wielkości przenoszonego materiału skalnego, spływanie dzielone jest na:
-
gruzowe (gruzowo-błotne) - podczas spływu transportowany jest materiał gruby, często nawet ponad metrowe bloki
-
błotne - przemieszczeniu podlega materiał znacznie drobniejszy
Mura- termin używany do opisu zjawisk spływowych w Alpach
Lahar- spływy zachodzące na stożkach wulkanicznych, niezależne od wielkości transportowanego materiału.
Soliflukcja - spełzywanie mrozowe
Są to powolne procesy masowe, które głównie przemieszczają utwory luźne, zwietrzelinowe, przesiąknięte wodą i zalegające na stokach o małym nachyleniu. Może odbywać się także bez udziału wody, lecz wówczas tempo bardziej się zmniejsza. Spełzywanie obejmuje nie tylko pokrywy luźnych utworów stokowych, ale również pojedyncze, większe fragmenty skalne. Często dochodzi do powolnego zsuwania się bloków skalnych, niezależnie od pokryw glebowo - zwietrzelinowych.
W Tatrach soliflukcja jest procesem rozpowszechnionym i ściśle związany jest z obecnością i dynamiką trwałej zmarzliny.
Występuje głównie w rejonach wysokogórskich, związane z działaniem lodu, a polegające na przemieszczaniu cząstek gleby oraz grubofrakcyjnych zwietrzelin wzdłuż linii spadku.
Ich formy stokowe to:
-
jęzory soliflukcyjne;
-
terasy soliflukcyjne;
-
kopczyki mrozowe (tufury).
W holocenie procesy te osłabły i przebiegają teraz w tempie zwolnionym.
Powierzchniowa warstwa pokryw piętra alpejskiego i subalpejskiego ulega przemieszczeniu pod wpływem lodu włóknistego. Podczas przymrozków tuż pod powierzchnią gleby powstają szczątki lodowe podnosząc szczątki gleby, w czasie dnia topią się, łamią i przewracają, a materiał wcześniej podniesiony ulega przemieszczeniu w dół stoku.
Spełzywanie- pełzanie gruntu.
Uwodniony grunt, szczególnie wtedy, gdy zawiera wiele składników ilastych, pęczniejących pod wpływem wody, już przy małych nachyleniach stoku, może pełznąć, czyli przemieszać się. Oznaką spełzywania są przegięte pnie drzew, przechylone słupy i płoty oraz rozciągnięte wzdłuż stoku fragmenty skał, tzw. haki zboczowe. Spełzywanie powszechnie występuje w lecie na terenach objętych wieloletnią zmarzliną. Na innych obszarach najintensywniej przebiega w czasie roztopów. Jest to najwolniejszy i najmniej efektowny ruch masowy.
Osiadanie
Jest to specyficzny rodzaj ruchu masowego, kiedy to przemieszczenie odbywa się tylko w pionie. Przyczyny osiadania mogą być naturalne, antropogeniczne bądź też kombinowane.
Do obszarów, gdzie najintensywniej zachodzą ruchy masowe, należą wysokie góry, np. Tatry. Spełniają one wszystkie warunki do łatwego naruszania równowagi stoku. Przy tak dużych różnicach wysokości, stoki są długie i strome. Powierzchnie litej skały, a szczególnie łatwic skalnych ułożonych wzdłuż stoku stanowią dobrą drogę poślizgu dla nasączonej wodą zwietrzeliny, a topniejące śniegi nasączają ją, zmniejszając tarcie. W takich warunkach, gdy na stromych turniach, graniach, stokach nastąpi rozpad skały na bloki i mniejsze fragmenty skalne, zwykle przemieszczają się one w dół stoku. Niekiedy część swojej drogi pokonują w powietrzu (odpadanie), zaś, gdy oderwany zostanie większy fragment stoku powstaje obryw. Na stromych stokach możemy zaobserwować również staczanie i zsuwanie się poszczególnych fragmentów skalnych. Materiał skalny gromadzi się u podnóża stoku. Staczające i zsuwające się po stromych stokach głazy żłobią ich powierzchnię, powstają wyżłobienia w kształcie rynien- żlebów. W żlebach gromadzi się także okresowo odpadający materiał. Jego rozmiary są bardzo różne - od dużych bloków skalnych po drobny piasek. Odprowadzanie zwietrzeliny w dół stoku ułatwiają ulewne deszcze oraz topniejąca pokrywa śnieżna, która nasącza zwietrzelinę wodą. Taka też zwietrzelina w postaci lawiny gruzowo - błotnej lub śnieżno - błotnej zsuwa się często z dużą prędkością, żlebem w dół stoku. Wyprząta ona żleb z zalegającej zwietrzeliny i jednocześnie pogłębia go, szorując niesionym materiałem. Wyniesiony ze żlebu materiał skalny gromadzi się na stoku o mniejszym nachyleniu, tworząc u podnóża ściany skalnej stożek usypiskowy, zwany w tatrach piargiem lub stożkiem piargowym. Lawiny gruzowo- błotne, mogą obejmować również duże partie stoków. Szczególnie niebezpieczne w górach są strefy suchej i półsuchej, gdzie na stokach gromadzi się bardzo dużo drobnej zwietrzeliny, której nie wynoszą spływające wody opadowe. Brak jest też zwartej szaty roślinnej chroniącej stok. Sporadycznie występujące deszcze, a także wznowienie działalności wulkanicznej czy gwałtowne topnienie lodowców nią wywołane, powodują nasączenie zwietrzeliny wodą i powstanie strumienia błota, który czasem z wielką prędkością przemieszcza się w dół. Wielkie spływy błotne mają ogromną siłę niszczącą, ponieważ potoki błota, w odróżnieniu od czystej wody, są w stanie przenosić nawet wielkie bloki skalne.