Bonitacja gleb [z łac. bonus-dobry] to ocena jakości gleb pod względem ich wartości użytkowej biorąc pod uwagę:

• żyzność gleby,

• stosunki wodne w glebie,

• stopień kultury gleby i trudność jej uprawy w powiązaniu z agroklimatem,

• rzeźbę terenu oraz niektóre elementy stosunków gospodarczych.

W zależności od przyjętej bonitacji wartość użytkowa wyraża się w klasach lub punktach. Bonitacje gleb przeprowadza się w celu zakładania jednolitej ewidencji gruntów, będącej podstawą określenia wymiaru podatku gruntowego, scalania gruntów oraz racjonalnego ich wykorzystania na cele nierolnicze. Przy bonitacji gleb uwzględnia się następujące kryteria:

• budowę profilu glebowego (typ i podtyp gleby, rodzaj , gatunek i miąższość poziomu próchniczego oraz zawartość próchnicy, odczyn i skład chemiczny, właściwości fizyczne, oglejenie gleby),

• stosunki wilgotnościowe uwarunkowane położeniem w terenie,

• wysokość n.p.m.

Na podstawie tych kryteriów zalicza się gleby do odpowiednich klas bonitacyjnych. Czynnikami uzupełniającymi bonitacji gleb są właściwości otoczenia profilu glebowego i warunki uprawy.

W polskim systemie bonitacji gleb wyróżnia się 8 klas gleb gruntów ornych (I,II,IIIa,IIIb,IVa,IVb,V,VI ) i 6 klas gleb użytków zielonych (I,II,III,IV,V,VI). Gleby orne bardzo dobre i dobre ( I-IIIb) zajmują w Polsce 28,6 % ogólnej powierzchni gruntów ornych, gleby średniej jakości (IVa i IVb) - 39,1 %, gleby słabe i bardzo słabe ( V i VI)-32,3%. W ogólnej powierzchni użytków zielonych klasy najsłabsze (V i VI)] stanowią aż 42,6%.

• Gleby klasy I – najlepsze gleby orne – czarnoziemy, rędziny kredowe, gleby brunatne o dużej zawartości próchnicy, niektóre odmiany mad. Są to gleby o dużej zawartości składników odżywczych bogate w próchnicę, o dobrej przepuszczalności dla wody, właściwie napowietrzane oraz nawilgocone (przewiewne, cieple, nie zaskorupiające się ).

• Gleby klasy II – bardzo dobre – gleby orne, gleby wyszczególnione w I klasie, lecz występujące w mniej korzystnych warunkach środowiska przyrodniczego, co powoduje, że plony roślin uprawianych na tej klasie gleb, mogą być niższe niż na glebach klasy I.

• Gleby klasy IIIa – dobre – gleby brunatne, płowe, mady, niektóre rędziny, posiadają znacznie gorsze właściwości od gleb I i II klasy. Zalicza się tu zarówno gleby o bardzo małym nawilgoceniu jak i nadmiernie nawilgocone.

• Gleby klasy IIIb – średnio dobre – gleby płowe , niektóre czarne ziemie, rędziny, gleby torfowe.-zbliżone właściwościami do gleb klasy IIIa częściowo zdegradowane, wymagające zabiegów agrotechnicznych w celu uzyskania większych plonów.

• Gleby IVa – średnie gleby orne –gleby brunatne, płowe, niektóre odmiany gleb bielicowych i rędziny oraz gleby torfowe, posiadają gorsze właściwości wodne i powietrzne, są mniej zasobne w składniki pokarmowe od gleb klasy III b, wymagają często melioracji, są bardzo podatne na wahania poziomu wód gruntowych.

• Gleby IVb – średniej jakości, gorsze – gleby bagienne i torfowe, gleby bielicowe, gleby płowe –mają gorsze właściwości od gleb zaliczanych do klasy IVa, są zbyt suche i wymagają nawadniania lub nadmiernie nawilgocone wymagają osuszania.

• Gleby V – słabe gleby orne – gleby bielicowe, bielice, rdzawe, niektóre gleby brunatne, bagienne i niektóre górskie.

• Gleby VI – bardzo słabe i złe – niektóre odmiany rędzin i mad, gleby bielicowe, bielice oraz gleby górskie początkowego stadium rozwoju – ubogie w składniki odżywcze i w próchnicę, o słabo rozwiniętym profilu glebowym lub jego braku, przeważnie są to gleby silnie nawilgocone lub zbyt suche. Przydatność gleby dla potrzeb rolnictwa wynika z jej podstawowej cechy- żyzności.
  Naturalną zdolność zaopatrywania roślin w wodę, tlen i składniki pokarmowe można zwiększyć przez stosowanie różnych zabiegów agrotechnicznych. Uzyskuje się w ten sposób glebę o odpowiedniej urodzajności, czyli zdolności produkcyjnej (tj. zdolności do wydawania wysokich plonów).
  Urodzajność jest wypadkową wielu czynników, z czego wynika, że gleby żyzne nie zawsze są urodzajne, natomiast gleby o małej żyzności mogą dawać wysokie plony.

Przydatność rolnicza genetycznych typów gleb

• Gleby tundrowe – wytworzone w klimacie tundrowym (subpolarnym) przy współudziale roślinności krzewinkowo-porostowo-mszarnej, odznaczają się w poziomie próchnicznym nierozłożoną próchnicą, słabo zaznaczonym poziomem wymywania lub jego brakiem i poziomem glejowym, spoczywającym najczęściej na wiecznej marzłoci. Podlegają często ruchom pod wpływem zamarzania i odmarzania, pęcznienia i kurczenia się w skutek zmian w uwilgoceniu, co prowadzi do wytworzenia się kamienistych sieci i wielobocznego pękania. Ze względu na małą żyzność i urodzajność oraz niedogodne do uprawy roślin warunki klimatyczne są wykorzystywane jako pastwiska dla reniferów.

• Gleby bielicowe –występują w klimacie umiarkowanym chłodnym, na podłożu piaszczystym porośniętym lasami szpilkowymi, maja słabo rozwinięty poziom próchniczy, wyraźny poziom wymywania, niemal zupełnie biały, w formie jasnej wstęgi kwarcowego pyłu i piasku (poziom bielicowy). Pod nim występuje wyraźny poziom wmywania w postaci warstwy rudo zabarwionej związkami żelaza. Bielice są glebami mało żyznymi, wymagają intensywnego nawożenia.

• Gleby brunatne – występują w strefie klimatycznej umiarkowanej ciepłej o cechach oceanicznych , pod pokrywą lasów mieszanych i liściastych, nie wykazują poziomu wymywania i wmywania; posiadają dobrze rozwinięty poziom próchniczy i poziom brunatnienia. Skałą macierzystą jest najczęściej glina i utwory pyłowe. Należą one do gleb żyznych. Ze względu na wysoką urodzajność są cenione w rolnictwie dla uprawy zbóż i roślin okopowych.

• Czarnoziemy – wytworzone na lessach lub utworach lessopodobnych w klimacie umiarkowanym kontynentalnym. Odznaczają się doskonale rozwiniętym poziomem próchnicznym, o słabo zasadowym, obojętnym a nawet słabo kwaśnym odczynie oraz wyraźnym wapnistym poziomem wmywania. Ze względu na dużą zasobnośćw próchnicę, bardzo dobrą strukturę i korzystne warunki termiczne, są najżyźniejszymi glebami.

• Gleby cynamonowe – występują w klimacie podzwrotnikowym-śródziemnomorskim; kształtują się w środowisku roślinności twardo listnej suchych lasów i zarośli; dość zasobne w próchnicę pozwalają na uprawę drzew cytrusowych, oliwek, winorośli; są urodzajne lecz wymagają nawadniania.

• Gleby kasztanowe – kontynentalnych dzielnic ciepłej części strefy umiarkowanej, wytworzona pod suchymi stepami ostnicowymi i ostnicowo-piounowymi, o dość bogatym zasadowym poziomie próchnicznym, nie rzadko słonawa.

• Gleby półpustyń i pustyń – ze względu na zasolenie są wykorzystywane przede wszystkim jako naturalne pastwiska.

• Czerwonożółte gleby ferralitowe – występują w klimacie gorącym wilgotnym, gdzie duża ilość opadów i wysoka temperatura sprzyjają wietrzeniu laterytowemu , w jego wyniku powierzchniowa warstwa zwietrzeliny składa się niemal wyłącznie z wodorotlenków żelaza i glinu, pod wilgotnymi lasami równikowymi powstają czerwonożółte gleby ferralitowe, a pod lasami monsunowymi i wilgotnymi sawannami czerwone gleby ferralitowe; zawartość próchnicy w tych glebach jest niewielka; są mało urodzajne i trudne do uprawy.

• Mady – tworzą się w ujściach rzek i w dnach dolin rzecznych, gdzie wraz z wodami dostarczone są na muły zawierające duże ilości masy organicznej oraz elementów mineralnych, są bardzo żyzne dlatego zostały najwcześniej zagospodarowane, a obszary ich występowania należą do obszarów najgęściej zaludnionych.

• Czarne ziemie – powstają w zagłębieniach terenu wysokim poziomem wód gruntowych przy udziale roślinności łąkowej, są glebami żyznymi.

Erozja gleby

Erozja gleby, niszczenie powierzchniowej powierzchni gleby, a często głębszych jej warstw i skały macierzystej (zwietrzeliny) polegające na zmywaniu i wywiewaniu cząsteczek gleby. Erozja wywołana jest głównie działaniem wód opadowych lub wiatru i prowadzi do zubożenia gleby przez pozbawianie jej cennych składników, a przy nasileniu, do całkowitego zmycia gleby i zmian w ukształtowaniu terenu. Erozja gleby przebiegająca w niezmienionych warunkach naturalnych jest bardzo powolna i nie przynosi większych szkód gospodarczych, natomiast wywołana niewłaściwą działalnością gospodarczą człowieka przebiega znacznie szybciej, często gwałtownie, a nawet przybiera rozmiary katastrofalne. Nadmierny wyrąb lasów, niszczenie naturalnej szaty roślinnej przy zagospodarowywaniu rolniczym terenu, nieprawidłowa uprawa roli (np. orka wzdłuż skłonu), nieodpowiedni dobór roślin uprawnych, wadliwe prowadzenie dróg w terenie urzeźbionym i inne – to czynniki przyspieszające erozję gleby. W zależności od nasilenia zjawisk erozyjnych stosowana bywa następująca klasyfikacja wodnej erozji gleby:

• erozja gleby powierzchniowa – powolny, mało postrzegalny proces powierzchniowego zmywania gleb,

• erozja gleby rozmywowa – proces rozmywania gleb przez wody, zachodzący w różnym stopniu; przy słabszej erozji powstałe żłobiny mogą być wyrównane przez uprawę; w przypadku nasilenia procesu zmiany są nieodwracalne w drodze zabiegów agrotechnicznych (erozja gleby wąwozowa).

Wodna erozja gleby przebiega najintensywniej w terenie pagórkowatym i górzystym, a także na glebach o strukturze równoziarnistej (np. lessy); zależy też od warunków klimatycznych. Wietrzna erozja gleby polegająca na wywiewaniu i przenoszeniu na znaczne odległości drobnych cząstek gleby nie pokrytej roślinnością, występuje głównie na terenach odlesionych, stepowych oraz pustynnych. Zjawisko erozji gleby jest bardzo poważnym problemem gospodarczym w wielu krajach, w których niewłaściwa gospodarka (zwłaszcza w XIX i w pocz.XXw.) doprowadziła do tak silnego zniszczenia gleby, że duże obszary gruntów ornych zamieniły się w nieużytki. W Polsce erozja gleby występuje najsilniej w górach oraz na Wyżynie Lubelskiej i w Małopolsce. Zapobieganie i powstrzymanie erozji gleby wymaga kompleksowego stosowania szeregu na ogół kosztownych i wymagających fachowego przygotowania środków przeciw erozyjnych, to też z uwagi na ogromne straty wywołane erozją gleby powstały w szeregu krajów specjalne instytuty naukowe; walka z erozja prowadzona jest z pomocą administracji państwowej. W walce z erozją gleby stosuje się zabiegi rolnicze, leśne i melioracyjne; mają one na celu zahamowanie spływu wód i siły wiatru. Są to przede wszystkim:

• orka prostopadła do kierunku spływu wód,

• stosowanie w terenie urzeźbionym tzw. Ochronnych płodozmianów przeciw erozyjnych w takim układzie pól, w którym pola osłonięte roślinnością i pola odkryte umieszcza się na przemian i równolegle do warstwic,

• zalesianie całych zboczy lub zadrzewianie w postaci leśnych pasów ochronnych i grup drzew, jak również zakładanie żywopłotów oraz zalesianie górnych bieg ów potoków górskich (w celu zwiększenia retencji wód),

• na terenach silnie erodowanych budowa progów (na potokach stałych i sezonowych) zmniejszających prędkość spływu wód,

• budowa tarasów likwidujących lub osłabiających zmywanie gleby,

• budowa wałów, rowów i sieci kanałów regulujących odpływ wód powierzchniowych, jak również urządzeń powstrzymujących powiększanie się wąwozów,

• zadarnianie i obsadzanie krzewami skarp.

Bibliografia:

• Wielka encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1964

• Multimedialna encyklopedia powszechna – edycja 2003

• www.zgapa.pl

  
  

Autor opracowania:

Agnieszka Chrzanowska