RZEKI

Jeziora, bagna, mokradła, torfowiska, wody uwięzione w lodowcach oraz wody stojące, czyli rzeki, możemy zaliczyć do wód powierzchniowych. Rzeki są to naturalne cieki wodne, które płyną naturalnym korytem wyżłobionym przez erozje.

Ze względu na długość rzeki i wielkość dorzecza dzieli się rzeki na:

• rzeki małe, których długość wynosi 100-200km, zaś dorzecze 1000-10 000 km²

• rzeki średnie, ich długość wynosi 200-500km, dorzecze 10 000-100 000 km²

• rzeki duże, których długość wynosi 500-2500km, zaś dorzecze 0,1-1 mln km²

• rzeki wielkie, ich długość wynosi ponad 2500km, dorzecze ponad 1 mln km²

Bezpośrednio do morza lub do obszaru dopływowego wpływa rzeka główna, a razem z dopływami tworzy system rzeczny. Dorzeczem natomiast nazywamy obszar, z którego woda spływa do danej rzeki, zaś zlewisko to wody, które spływają do danego zbiornika. Dział wodny to granica oddzielająca dorzecza lub zlewiska. Ilość wody, którą prowadzi rzeka można określić na podstawie przepływu, czyli stosunku objętości wody przepływającej przez dany przekrój poprzeczny koryta rzecznego do jednostki czasu.

Ze względu na zasilanie i ciągłość przepływu możemy rzeki podzielić na:

• stałe (permanentne) -są zasilane wodami podziemnym i wodami ze spływu powierzchniowego, pochodzące z deszczów i roztopów, prowadzą wodę przez cały rok, jest to Kongo, Amazonka, gdzie opady przewyższają parowanie

• okresowe (periodyczne) - są zasilane spływem powierzchniowym, występują na przykład w Australii- Coopers Creek, w klimacie z porą suchą i wilgotną

• sporadycznie wysychające - zasilane wodami podziemnymi i spływem powierzchniowym, w czasie długotrwałej suszy sporadycznie wysychają.

• chwilowe (epizodyczne) - prowadzą wodę nieregularnie, krótko i sporadycznie w czasie opadów, występują w najsuchszych regionach świata, opady tam mogą wystąpić raz na kilka lat miedzy innymi jest to Groot Vis na pustyni Namib

Niger (rzeka stała)
Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Niger_(rzeka)

Atbara (rzeka okresowa)
Źródło: http://www.satrapa1.com/articulos/antiguedad/agatarquides/agatarquides.htm

Cooper Creek (rzeka epizodyczna)
Źródło: www.pleasetakemeto.com/australia/south-australia/ flinders-ranges-and-outback/photos/location/cooper-creek

Sposób, w jaki kształtuje się przepływ rzeki w ciągu roku nazywamy ustrojem (reżimem) rzecznym. Ustrój rzeczny to ustalony na podstawie długich, wieloletnich obserwacji rytm wahań poziomu wody, który określa przepływ oraz zlodzenia, uwzględniając sposób zasilania rzeki.

Możemy wyróżnić kilka typów ustrojów rzecznych:

• ustrój śnieżny górski - gdzie występuję maksymalny przepływa wiosną i wczesnym latem, przyczyną jest topniejący śnieg w górach np: Fraser

• ustrój śnieżny równinny - jest ustrojem prostym, wezbrania występują wiosną z powodu szybkiego topnienia pokrywy śnieżnej np: Wołga

• ustrój śnieżny przejściowy - ustrój złożony pierwotnie, charakteryzuje się maksymalnym przepływem wiosną z powodu roztopień wiosennych oraz opadów deszczu np: Drac

• ustrój śnieżny równinny - ustrój złożony pierwotnie, przepływy maksymalne występują wiosną np: Wołga

• ustrój śniezno-deszczowy - należy do ustroju złożonego prostego, gdzie maksymalny przepływ występuje latem, przyczyna roztopy i letnie opady np: Wisła

• ustrój deszczowy oceaniczny - jest zasilany opadami przez cały rok, duże przepływy występują zimą, zaś minimalne latem, charakterystyczne dla Loary Sekwany

• ustrój deszczowy monsunowy - minimalne stany wód występują w porze monsunów zimowych, natomiast maksymalne w porze monsunów letnich, charakterystyczne dla Jangcy, Huang-ho

• ustrój deszczowy zwrotnikowy - w porze deszczowej występują maksymalne stany, są one związane z zenitalnym położeniem Słońca, minimalne są charakterystyczne dla pory suchej np: Diamantina, Dillia

• ustrój deszczowy równikowy - jest zasilany przez opady występującego równomiernie przez cały rok, mają wysokie i wyrównane przepływy np: Amazonka, Kongo

• ustrój deszczowy międzyzwrotnikowy - osiąga maksimum w porze leniej, natomiast w porze suchej minimum

• ustrój mieszany - charakteryzuje się kilkoma źródłami zasilania i zróżnicowanym przepływem np: Wisła, Odra, Ren, Mekong

Ustrój lodowcowy

Ustrój śnieżny

Ustrój deszczowy oceaniczny

Ustrój deszczowy monsunowy

Ustrój deszczowy zwrotnikowy

Ustrój deszczowy równikowy

Ustrój mieszany

Źródło zdjęć: Geografia Vademecum Matura 2009, Wydawnictwo Operon s.164-165

JEZIORA

Jeziora są to naturalne zbiorniki wodne, które zajmują powstałe zagłębienia. Duża liczba jezior występuje na obszarach, które kiedyś były zajmowane przez lodowiec, nie są połączone bezpośrednio z wszechoceanem.

Wyróżniamy kilka stref w obrębie jeziora:

• strefę litoralną - jest strefą prześwietloną do samego dna, to strefa wody płytkiej

• strefę pelagiczną - nie styka się z dnem ani z brzegiem zbiornika, jest strefą wody otwartej

• strefę profundalną - jest strefą poza zasięgiem promieniowania słonecznego, styka się z dnem

• strefę denną - to strefa, która zajmuję warstwę mułów i osadów

Możemy podzielić jeziora ze względu na sposób zasilania, ze względu na temperaturę, czas wypełniania misy jeziornej wodą, ze względu na zawartość substancji odżywczych, ze względu na powstanie, ze względu na częstość cyrkulacji.

Ze względu na sposób zasilania jeziora możemy podzielić na:

• przepływowe - takie, których wody rzek wpływają i wypływają z jeziora np: J. Bodeńskie

• odpływowe - są to rzeki, które wypływają z jeziora np: J. Tana

• bezodpływowe - należą do nich rzeki wpływające do jeziora lub niewpływające do żadnego, jest między innymi Morze Kaspijskie

Ze względu na temperaturę jeziora dzielimy na:

• ciepłe - których temperatura wynosi ponad +4°C np: J. Wiktorii

• zmienne - temperatura latem jest wyższa od +4°C zaś niższa od +4°C zimą np: J. Ładoga

• zimne - jest to między innymi Jezioro Tajmyr, którego wody stale osiągają temperatury niższe od +4°C
  

Ze względu na zawartość soli mineralnych dzielimy jeziora na:

• słonawe - których zawartość soli mineralnych waha się pomiędzy 1-20‰

• słone - zawartość soli wynosi ponad 20‰ np: Morze Martwe

• słodkie - zawartość soli w tym typie jezior jest nie wyższa niż 1‰

Jeziora również dzielimy ze względu na czas wypełnienia misy jeziornej wodą na stałe, okresowe oraz epizodyczne.

Jeziora ze względu na częstość cyrkulacji możemy podzielić na:

• arktyczne - w których brak cyrkulacji, występują w strefie polarnej

• monomiktyczne zimne - cyrkulacja wody pełna raz w roku, występują w obszarach wysokogórskich oraz w strefie polarnych

• dimiktyczne - to jeziora, w których cyrkulacja odbywa się dwa razy w roku, znajdują się w strefie umiarkowanej

• monomiktyczne ciepłe - cyrkulacja odbywa się raz w roku, występują w strefie równikowej i międzyzwrotnikowej

• oligomiktyczne - typ tych jezior występuje w strefie podzwrotnikowej, cyrkulacja jest słaba

• polimiktyczne - cyrkulacja częsta, pojawiają się w różnych strefach

Jeziora dzielimy również ze względu na zawartość substancji odżywczych (trofizm) na:

• oligotroficzne - są to jeziora posiadające dno żwirowe lub piaszczyste, są to jeziora głębokie, są przezroczyste, dobrze natlenione, o niebieskim zabarwieniu, ubogie w faunę i florę oraz substancje odżywcze. Morskie Oko oraz Wielki Staw są przykładem takich jezior.

• dystroficzne - woda jest mało przezroczysta, ma kwaśny odczyn, jeziora te są położone niedaleko torfowisk, słabe natlenienie, ubogie w faunę, zaś bogate we florę

• eutroficzne - wody tych jezior mają odcień zielonkawy, ich przezroczystość jest średnia lub mała, posiadają życie organiczne, dno pokryte jest osadami. Mamry są przykładem jeziora eutroficznego

• saprotroficzne - charakteryzują się dużą żyznością, jest wynikiem działań człowieka, spowodowane dopływem ścieków

• mezotroficzne - jest typem przejściowym między jeziorem eutroficznym a oligotroficznym

• hipertroficzne - są typem jezior charakteryzujących się dużą zawartością pierwiastków biogennych
  

Jezioro oligotroficzne (Morskie Oko)

Jezioro eutroficzne (Ostrzyckie)

Jezioro dystroficzne (Viru w Estonii)

Źródło zdjęć: Geografia Vademecum Matura 2009, Wydawnictwo Operon s. 167

Ze względu na genezę powstania wyróżniamy jeziora:

• meteorytowe - o kształcie okrągłym, jeziora te powstały wskutek uderzeń meteorytów (Jezioro Clearwater East i Clearwater West w Quebek, Kanada)

• tektoniczne - są głębokie, mają wydłużony kształt, wypełniają zagłębienia, które powstały wskutek ruchów tektonicznych (Jezioro Bajkał, Jezioro Eyre, Jezior Malawi)

• kraterowe - mają okrągły kształt, znajdują się w kraterach nieczynnych wulkanów (Jezior Albano)

• kalderowe - są płytsze od kraterowych, ich kształt jest okrągły, wypełniają kaldery nieczynnych wulkanów (Jezioro Toba)

• maary - są jeziorami niewielkimi, kształt zróżnicowany, występują w zagłębieniach w lejkowatych kraterach, które są pozostałością po wulkanach eksplozywnych (Jezioro Eifel)

• zaporowe - posiadają zróżnicowany kształt, powstają wskutek zatrzymania odpływu wody przez potoki lawy (Jezioro Sewan)

• reliktowe - mają zróżnicowany kształt, są pozostałością po dawnych morzach, zatokach (Morze Aralskie, Morze Kaspijskie)

• deltowe - to jeziora o zróżnicowanym kształcie, płytkie, znajdują się zagłębieniach, które powstały wskutek nierównomiernym nanoszeniu osadów rzecznych w deltach (Jezioro Dąbie, Jezioro Druzno)

• limanowe - wytworzone są wskutek odcięcia ujściowego odcinka rzeki mierzeja (Jezioro Kujalnicki)

• krasowe - są jeziorami głębokimi, mające zróżnicowane kształty, znajdują się w zagłębieniach, które powstały wskutek rozpuszczenia skał węglanowych przez wodę, przykładem takiego jeziora jest Jezioro Białe Sosnowieckie

• zakolowe - są jeziorami wąskimi, płytki, o kształcie rogalika, powstały w dolinach rzek

• przybrzeżne - są duże, płytkie, o kształcie nieregularnym, powstałe na wskutek odcięcia zatoki przez gromadzącą się mierzeję (Jezioro Jamno, Jezioro Łebsko)

• cyrkowe (karowe) - to głębokie, nieduże, okrągłe jeziora, zajmujące polodowcowe kotła (Czarny Staw)

• rynnowe - są wąskie, długie, głębokie, o różnej rzeźbie dna, znajdują się w rynnach polodowcowych (Jezioro Jeziorak, Jezioro Hańcza)

• morenowe - są płytkie i rozległe, mają różny kształt, powstają w zagłębieniach wśród wałów morenowych (Jezioro Mamry, Jezioro Śniardwy)

• oczka (wytopiskowe) - są małe, okrągłe i głębokie, znajdują się w zgłębieniach, które powstały wskutek wytopieniu brył lodu

• wydmowe (deflacyjne, eoliczne, śródwydmowe) - są jeziorami płytkim, niewielkim, maja regularne kształty, powstały wskutek wywiewania piasku znajdują się w zagłębieniach międzywydmowych (Jezioro Teke)

• bagienne - są krótkie, małe, płytkie, znajdują się w obniżeniach o trudnym dopływie (Jezioro Czarne)

• osuwiskowe - należy do jezior niewielkich, płytkich, o kształcie zróżnicowanym, powstają wskutek zatrzymania odpływu wody przez osuwiska oraz obrywy skalne (Jezioro Szmaragdowe)

• biogeniczne - to płytkie, niewielki jezioro, mające zróżnicowany kształt, wytworzone wskutek zatamowania koryta rzeki tamą zbudowaną przez bobry
  Jeziora kraterowe, maary, zaporowe, kalderowe zaliczmy do jezior wulkanicznych, zaś jeziora cyrkowe, rynnowe, morenowe, oczka zaliczamy do jezior polodowcowych.

Jezioro meteorytowe (Lac à l'Eau Claire)

Jezioro tektoniczne (Tanganika)

Jezioro reliktowe (Balaton)

Jezioro rynnowe (Jeziorak)

Jezioro morenowe (Smreczyński Staw)

Jezioro wytopiskowe (Śniardwy)

Jezioro cyrkowe (Niżni Staw Rohacki)

Jezioro przybrzeżne (Jamno)

Jezioro deltowe (Dąbie)

Jezioro osuwiskowe (Jeziorko Duszatyńskie)

Starorzecze Narwi w okolicach Drozdowa

Plany batymetryczne wybranych typów genetycznych jezior

Źródło zdjęć: Geografia Vademecum Matura 2009, Wydawnictwo Operon s. 170

Nauka, która zajmuje się badaniem jezior to limnologia.

BAGNA

Bagna są obszarami, które charakteryzują się nadmiernym nawilgoceniem, są porośnięte przez roślinność przystosowaną do bardzo wilgotnych warunków. Tworzą się w zagłębieniach terenu we wszystkich strefach klimatycznych świata.

Możemy wyróżnić kilka typów bagien ze względu na sposób zasilania obszaru zabagnionego wodą słodką. Należą do nich:

• bagna ombrogeniczne - są one zasilane wyłącznie przez wodę opadową, znajdują się w strefach młodoglacjalnych oraz na obszarach wydmowych i krasowych

• bagna topogeniczne - występują między innymi na obszarach bezodpływowych, są zasilane przez wody podziemne

• bagna soligeniczne - występują u podnóży stoków, ale i również w miejscach wypływu podziemnych wód

• bagna fluwiogeniczne - są zasilane przez wodami gruntowymi, gdy jest niski stan wody w rzece, towarzyszą ciekom

Bagno w Olsztynie

Źródło: www.pl.wikipedia.org

MOKRADŁA

Mokradła są obszarami stale zabagnionymi lub okresowo, na których występuje roślinność hydrofilna. Tworzą się tak samo jak bagna we wszystkich szerokościach geograficznych, gdzie jest utrudniony spływ wód powierzchniowych oraz odpływ podziemnych. Możemy je spotkać:

• na obszarach wiecznej zmarzliny

• na obszarach o nieprzepuszczalnym podłożu i małym nachyleniu

• w strefie równikowej

• na wybrzeżach mórz i oceanów

• w dolinach i deltach dużych rzek

W Polsce obszar mokradeł zajmuje ok. 43 tyś. km kwadratowych.

Mokradła w Szwecji

Źródło: www.pl.wikipedia.org

TORFOWISKA

Torfowisko to jeden z typów mokradeł, towarzyszy też często bagnom.

Torfowisko jest miejscem porośniętym roślinnością wodolubną oraz wypełnione jest przez martwą substancję organiczną, która powstała z tej roślinności. Torfowisko możemy podzielić na:

• wysokie - zasilane są one przez wody pochodzące z opadów atmosferycznych, są silnie zakwaszone, ubogie w sole mineralne, porośnięte mchem, ten typ torfowiska możemy spotkać na płaskich wierzchowinach i obszarach zbudowanych ze skał nieprzepuszczalnych oraz na działach wodnych

• niskie - są bogate w sole mineralne, porośnięte roślinnością, która jest mniej odporna na zakwaszenie, typ ten występuje okolicach dolin rzecznych

• przejściowe - ten rodzaj torfowiska ma pośrednie właściwości
  

Torfowisko na Hybrydach

Źródło: www.pl.wikipedia.org

Bibliografia:

• Janusz Stasiak, Zbigniew Zaniewicz, Geografia Vademecum Matura 2009, Wydawnictwo Operon s.163-173

• www.pl.wikipedia.org

• www.pleasetakemeto.com

• www.satrapa1.com

Autor opracowania:

Justyna Wiktorowska